Czym jest zachowek?
Z mojej praktyki adwokackiej w zakresie spraw spadkowych i rodzinnych wynika że w ciągu ostatnich lat wzrosła świadomość Klientów, że w prawie funkcjonuje instytucja zachowku. Nierzadko sama nazwa jest przekręcana np. „ zachówek” i zainteresowani nie do końca wiedzą na czym ona polega i jaka jest jej funkcja. W przeważającej części wypadków jednak słusznie „zachowek” jest kojarzony w języku potocznym ze spadkiem, schedą spadkową, dziedziczeniem, a nawet podziałem majątku w rodzinie.
Zjawisko odnotowania w świadomości prawnej Polaków samego pojęcia oceniam bardzo pozytywnie, gdyż często nawet ta powierzchowna wiedza stanowi impuls do podjęcia dalszych działań mających na celu rozeznanie w swojej sytuacji prawnej jako potencjalnego uprawnionego lub zobowiązanego do wypłaty zachowku, wizyty w kancelarii adwokackiej w celu zasięgnięcia porady prawnej w przedmiocie zachowku, a w niektórych sytuacjach jest pierwszym krokiem do zapobieżenia ewentualnym sporom rodzinnym na tle przyszłego spadku i pozwala z większą świadomością zadysponować własnym majątkiem na wypadek śmierci.
Zacznijmy więc od początku, od nazwy „zachowek”.
Najprostszym skojarzeniem jest słowo „zachowywać” i praktycznie już to skojarzenie jest dobre, bo oddaje istotę zagadnienia.
Chodzi bowiem o zachowanie w ręku najbliższych krewnych zmarłego po jego śmierci pewnej korzyści kosztem spadku niezależnie od woli zmarłego.
Czy zatem możemy zupełnie dowolnie zadysponować tym co zgromadziliśmy za życia na wypadek naszej śmierci z pominięciem krewnych, rodziny lub zostawić majątek tylko niektórym krewnym lub nawet zupełnie obcym osobom z pominięciem najbliższych?
Niestety pełnej dowolności w tym przedmiocie nie ma, ustawodawca wychodzi bowiem z założenia, że swoboda rozporządzeń na wypadek śmierci lub nawet tych za życia spadkodawcy ( darowizny ) musi doznawać pewnych ograniczeń w trosce o ochronę interesów pozostałej przy życiu najbliższej rodziny zmarłego.
Czy jest słuszne w konkretnych przypadkach z życia wziętych?
Tu nasuwa się klasyczna odpowiedź prawnika: To zależy. Pojawiają się dwie strony medalu , a tym samym otwiera się szerokie pole do argumentacji prawniczej. Wszak z reguły spadek jest efektem zapobiegliwości i długoletniej pracy spadkodawcy: małżonka, rodzica, dziadka i może on chcieć aby jego majątek w całości przeszedł w godne, jego zdaniem, ręce. Z drugiej zaś strony przez śmierć przodka sytuacja bytowa i finansowa małżonka, dziecka, czy wnuka może ulec drastycznej i nieprzewidywalnej zmianie, gdyby bezwzględnie respektować wolę spadkodawcy wynikającą często z jego subiektywnej oceny bardzo złożonych relacji rodzinnych.
Zdarzają się też sytuacje, że zmarły wiele lat przed śmiercią istotne składniki swego majątku podarował np. niektórym krewnym i przez to, to co zostało do podziału po jego śmierci pomiędzy spadkobierców jest już znacznie uszczuplone lub nawet spadku fizycznie nie ma. Zachowek jednak będzie się uprawnionemu należał.
W tych wszystkich wypadkach z pomocą przychodzi instytucja zachowku.
Komu przysługuje zachowek?
Zachowek przysługuje:
- Zstępnym np. dzieciom, w ich braku wnukom, a w ich braku prawnukom
- małżonkowi
- rodzicom spadkodawcy, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy
Od kogo można się domagać zachowku?
Od spadkobiercy testamentowego, ustawowego, osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny, obdarowanego darowizną doliczoną do spadku,
Kiedy można się domagać zachowku?
Tylko po śmierci spadkodawcy. Po każdym spadkodawcy ( małżonku, rodzicu ) przysługuje osobny zachowek, indywidualnie obliczany dla każdego uprawnionego. Co do zasady jest na to 5 lat.
Jak w praktyce wygląda zachowek? Czego można żądać?
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Tytułem zachowku po śmierci spadkodawcy od osoby zobowiązanej do jego wypłaty nie otrzymuje się już żadnego składnika majątkowego, który stanowił własność spadkodawcy, przysługuje roszczenie o wypłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku .
Jaka jest wysokość zachowku?
Ustala się ją w konkretnej sprawie. Generalna zasada jest taka, że zachowek stanowi połowę wartości udziału spadkowego jaki by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, jeżeli natomiast uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
W czym może pomóc adwokat w sprawie o zachowek?
Przede wszystkim warto jeszcze za życia świadomie zaplanować to w czyje ręce trafi nasz majątek.
Można to zrobić na wiele sposobów, przy spełnieniu pewnych warunków można zablokować wypłatę zachowku na rzecz określonych osób po swojej śmierci. Pozwoli to spełnić wolę osoby zainteresowanej po jej śmierci, ale wymaga jej aktywnych działań jeszcze za życia.
Taka zapobiegliwość potencjalnego Spadkodawcy może przyczynić się do niegenerowania długoletnich sporów majątkowych w rodzinie w późniejszym okresie.
Istnieją pewne narzędzia prawne, które pozwolą także po śmierci spadkodawcy zapobiec wypłacie zachowku na rzecz określonych osób.
Dobór odpowiednich rozwiązań prawnych do konkretnej sytuacji faktycznej możliwy jest po szczegółowej analizie przypadku każdego klienta . Czasem istotne mogą okazać się okoliczności pozornie błahe lub odwrotnie nadajemy duże znaczenie temu, co z punktu widzenia prawa nie ma znaczenia.
Sprawy o zachowek należą do skomplikowanych i wielowątkowych spraw cywilnych z uwagi na zagadnienia prawne, majątkowe ( opinie biegłych ), etyczne, rodzinne, dowodowe. Sprawa sprawie nie równa i każda wymaga indywidualnego podejścia i opracowania strategii.
Na początku trzeba prawidłowo ustalić czy mamy do czynienia z osobą uprawnioną lub zobowiązaną do wypłaty zachowku, to jest kluczowe i wymaga profesjonalnej wiedzy często nabytej nie tylko z przepisów prawa, ale także w oparciu o analizę orzecznictwa sądowego.
Co wpływa na wysokość zachowku?
Dalej otwiera się pole do ustalenia wysokości zachowku w konkretnej sprawie. Na indywidualną wysokość zachowku wpływa wiele czynników, np. osoba uprawnionego, wielkość udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym, wartość majątku spadkowego, ewentualne darowizny spadkodawcy za życia, inni uprawnieni do zachowku.
W sprawach z udziałem najbliższych członków rodziny dochodzą z reguły duże emocje, co sprawia, że ciężko jest się porozumieć bez profesjonalnego wsparcia. Najczęściej więc obie strony korzystają z profesjonalnej reprezentacji, a przynajmniej z porady adwokackiej.
Z doświadczenia wiem, że dobrze jest zacząć od próby ugodowego załatwienia sprawy i taką formę na początku polecam zgłaszającym się Klientom. Jest ona także dobrze widziana w razie późniejszego skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego.
Prowadzę zatem negocjacje przedprocesowe ustne lub/i pisemne mające na celu obronę interesów mojego Klienta zobowiązanego lub uprawnionego do zachowku.
Ostatecznym rozwiązaniem jest założenie sprawy sądowej w imieniu uprawnionego lub obrona pozwanego skierowanej przeciwko niemu sprawie o zapłatę zachowku. Na tym etapie szczególnie ważna jest nie tylko wiedza z zakresu prawa spadkowego, ale także wieloletnia praktyka procesowa, którą dysponuje doświadczony adwokat.
Opracowanie: Adwokat Małgorzata Tokarz