Wiele osób w starszym wieku zapewne nurtuje kwestia, czy ich majątek mogą odziedziczyć wnuki. Jedni chcieliby, aby spadek wprost trafił w ręce wnuka czy wnuczki, a inni wręcz przeciwnie chcieliby z różnych względów nie dopuścić do takiego przysporzenia kosztem swego majątku zgromadzonego przez całe życie.
Jak zwykle najlepiej zawczasu rozpoznać swoją sytuację prawną i podjąć odpowiednie decyzje w kwestii losów swego majątku po śmierci.
Testament na rzecz wnuka
Przede wszystkim mam tu na myśli testament na rzecz wnuka, który wywołuje skutki z chwilą śmierci dziadka jako spadkodawcy. Wbrew powszechnej opinii nie musi on być koniecznie w formie aktu notarialnego, nawet jak w skład spadku wchodzi nieruchomość, a dziadek zachowuje własność wszystkich składników swego majątku do końca swego życia. Ponadto sporządzony testament można w każdej chwili odwołać lub zmienić, np. gdy dziadek uzna, że zachowanie potencjalnego spadkobiercy zmieniło się na niekorzyść, przy czym jest to swobodna decyzja testującego, który odwołując czy zmieniając rozporządzenie testamentowe nie musi podawać tego przyczyny.
Darowizna na rzecz wnuka
Można także jeszcze za życia zrobić na rzecz wnuka darowiznę. Darowizna w świetle prawa jest umową, w tym wypadku dziadka z wnukiem. Jeżeli obejmuje ona prawo własności nieruchomości, prawo użytkowania wieczystego, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu pod rygorem nieważności winna mieć formę aktu notarialnego. Dotyczy to także sytuacji, gdy przedmiotem darowizny dziadka na rzecz wnuka są udziały w wyżej wymienionych prawach.
Po darowiźnie dziadek trwale traci własność ( czy też inne prawo ) przedmiotu darowizny na rzecz wnuka. Można jednak w pewnych przypadkach do umowy darowizny wprowadzić zapisy o ustanowieniu pewnych nowych praw na rzecz dziadka, co pozwala zabezpieczyć interesy darczyńcy po dokonaniu darowizny np. ustanowić służebność mieszkania. Trzeba jednak o to zadbać, bo nowy właściciel może swobodnie dysponować podarowanym mu majątkiem.
Czy bezproblemowo taką darowiznę można odwołać np. jak zachowanie wnuka się zmieni na niekorzyść odebrać mu działkę czy dom? Otóż wbrew powszechnemu przekonaniu niestety nie, tu już nie ma takiej dowolności jak przy testowaniu.
Ustawodawca przewiduje jednak pewne okoliczności, które są podstawą do odwołania darowizny w zależności od tego czy darowizna została już wykonana, czy jeszcze nie. Są nimi rażąca niewdzięczność obdarowanego względem darczyńcy, a w przypadku darowizny jeszcze nie wykonanej – popadnięcie darczyńcy w niedostatek po zawarciu umowy, a przed jej wykonaniem.
Każdy konkretny stan faktyczny wymaga tu szczegółowego przeanalizowania z adwokatem specjalizującym się w prawie spadkowym i rodzinnym po kątem spełnienia przesłanek szczegółowo określonych w art. 896 kc i art. 898 kc
Umowa dożywocia
Inną forma przekazania majątku wnukowi na życia jest umowa dożywocia. Umowę cechuje silne zabezpieczenie praw przekazującego majątek po dokonaniu przysporzenia. W zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca w tym wypadku wnuk zobowiązuje się zapewnić zbywcy ( dziadkowi ) dożywotnie utrzymanie, powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Przeniesienie własności nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia. Do takiego obciążenia stosuje się odpowiednio przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych. Po wpisaniu prawa dożywocia do księgi wieczystej nawet w wypadku sprzedaży nieruchomości przez wnuka dożywotnik będzie mógł korzystać z prawa dożywocia.
Kwestie testamentu i umów majątkowych zawieranych za życia dziadka jako rozwiązania alternatywne dla czynności na wypadek śmierci zostały tu jedynie zasygnalizowane. Dobór odpowiedniego rozwiązania prawnego musi poprzedzać wnikliwa analiza konkretnego stanu faktycznego przez prawnika.
Kto dziedziczy, gdy dziadek nie dokona żadnych czynności prawnych za życia.
Co się dzieje w sytuacji, gdy dziadek nie wykazywał się dodatkową aktywnością za życia, nie sporządził testamentu na rzecz wnuka, ani nie zwarł w nim innych umów cywilnoprawnych? Czy spadek trafi w ręce wnuka?
To zależy.
Będzie tu niewątpliwie wchodziło w grę dziedziczenie ustawowe.
W pierwszej kolejności do dziedziczenia z ustawy powołani są małżonek spadkodawcy ( a więc z omawianym wypadku drugi z dziadków ) i dzieci spadkodawcy. Tak więc, gdy dziecko spadkodawcy spadek przyjmie lub jest tak traktowane ( upływ sześciomiesięcznego terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku ) spadek trafi w ręce dziecka / dzieci spadkodawcy i małżonka spadkodawcy ( jeśli dożył otwarcia spadku ).
Wnuk dojdzie do dziedziczenia po swym dziadku tylko w sytuacji, kiedy jego rodzic ( dziecko spadkodawcy ) nie dożył otwarcia spadku.
Rodzic wnuka ( syn lub córka spadkodawcy ) może również odrzucić spadek po swoim rodzicu ( spadkodawcy ), a wówczas także do dziedziczenia dojdzie jego dziecko, a wiec wnuk spadkodawcy. Ustawodawca bowiem traktuje taką sytuację na równi z sytuacją, jakby dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku.
Podobnie będzie w sytuacji, kiedy dziecko spadkodawcy zostanie uznane przez sąd za niegodne dziedziczenia ( odrębne powództwo oparte na przepisie art.928 kc), Również osoba uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku, co otwiera drogę do dziedziczenia przez wnuka z rodzica uznanego za niegodnego, albowiem niegodność nie rozciąga się na dalszych zstępnych po niegodnym.
Gdy wnuków jest więcej w miejsce dziecka spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku lub jest tak traktowany wchodzą wszystkie jego dzieci w częściach równych.
Umowa o zrzeczeniu dziedziczenia ustawowego ma skutki dla wnuka.
Odrębną kwestią jest sytuacja, w której spadkodawca w omawianym przypadku dziadek zawarł ze swoim synem lub córką za życia umowę w formie aktu notarialnego o zrzeczeniu się dziedziczenia ustawowego. Wówczas skutkiem tej umowy jest wyłączenie zrzekającego się od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, ale czy wnuk dojdzie do dziedziczenia po dziadku w miejsce swego rodzica zależy od treści konkretnej umowy, a więc woli wyrażonej przez dziadka i jego syna lub córkę, którzy są stronami tej umowy.
Mimo, iż wnuk nie jest stroną takiej umowy, jej skutki prawne rozciągają się na jego osobę.
W braku odmiennych ustaleń, umowa zrzeczenia się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się (art. 1049 § 1 k.c.). Co oznacza, że wnuk wskutek umowy zawartej przez dziadka z jego rodzicem co do zasady do dziedziczenia ustawowego nie dojdzie, chyba, że w umowie inaczej postanowiono.
Adwokat Prawo Rodzinne – Małgorzata Tokarz